Het LPB – Platform voor Wijkgericht Werken – organiseert ieder jaar in november een tweedaags werkbezoek voor haar leden. In 2011 was het de beurt aan thuishaven Den Helder. Het waren twee fantastische dagen.
Den Helder is een bijzondere stad. Volgens Edzo Bindels van West 8 ligt geen stad in Nederland zo mooi in het landschap, met aan drie kanten water. Als je door Den Helder loopt, merk je alleen niet veel van die kwaliteit. Het is een gemoedelijke, melancholische stad, vaak rommelig in structuur en stedenbouwkundig wat raar. Den Helder is de meest gebombardeerde stad van Nederland geweest tijdens WO II. Daarna zijn de stadsdelen Nieuw Den Helder en Julianadorp gebouwd, die eigenlijk los van de oude stad staan.
Den Helder is voor de inwoners ook de oude rijkswerf Willemsoord, de plek van de Nederlandse marine, waar schepen en boten voor anker lagen en gerepareerd werden. Zo’n 80% van de Heldenaren heeft op een of andere manier op Willemsoord gewerkt, zo vertelde Herman Groenheide, directeur-bestuurder van Willemsoord BV. De marine mensen vormden een vertrouwd beeld in de stad.
De rijkswerf sloot in 1991 (een fors gedeelte is nog steeds eigendom van Defensie) en er werd eerst geprobeerd het gebied te ontwikkelen in een PPS constructie, als een nautisch themapark. Dat verliep niet goed, de commerciele ontwikkelaar en investeerder en de gemeente bleken het over een groot aantal zaken niet eens te kunnen worden.
Nu gaat Willemsoord BV over de bestaande gebouwen en ruimte, en Zeestad BV/NV over de toekomstige realisaties. De rode draad in de herontwikkeling is het avontuurlijke nautische werk, waarbij Michiel Tegelberg van Stichting Museumhaven Willemsoord vooral veel toekomst ziet in restauratie en onderhoud van historische schepen. De inwoners van Den Helder hebben iets met klussen aan boten, Stel je toch eens voor dat zo’n schip van 200 jaar oud voor een aantal maanden voor reparatie en onderhoud in dat prachtige droogdok ligt! Wat een activiteiten zal dat geven, en een enorme toeloop vanuit de stad en de wijde omgeving.
In de tussentijd is er een casino gekomen, diverse restaurants en staat veel van het vastgoed er goed bij. Voor de locatie Helderse Hallen werkt een groep enthousiaste particulieren aan het realiseren van een duurzame warenmarkt. Het Reddingsmuseum staat op Willemsoord, en het Marinemuseum van het Ministerie van Defensie. Verschillende grote en kleine ondernemers hebben de route naar het gebied met de vele mogelijkheden al gevonden. En deze maand wordt besloten of het theater van Den Helder naar Willemsoord komt.
Het aantrekken van veel mensen – bezoekers, toeristen, inwoners, werkers – is essentieel voor iedere gebiedsontwikkeling, om zo voldoende rendement (financieel en maatschappelijk) te kunnen realiseren. De financiele crisis is dan ook erg ongelukkig. Niet alleen is het erg ingewikkeld om investeerders aan te trekken, ook de bezoekersaantallen zijn onder de maat. Meer kunst en cultuur op Willemsoord betekent ook een grotere afhankelijkheid van overheidssubsidies, die op zijn zachts gezegd onzeker zijn de komende jaren. Er staat op dit moment een guur windje op het terrein.
Herman Groenheide vroeg de aanwezige LPB-ers om te helpen met ideeen en mogelijkheden. Alle aanwezigen vonden dat de ontwikkeling van Willemsoord niet zonder een veel groter aantal bezoekers kon. Die zijn er niet in Den Helder en nauwelijks in de regio. Maar er rijden wel miljoenen mensen langs het gebied op weg naar het veer voor Texel. Hoe kan er heel actief promotie onder die doelgroep georganiseerd worden? Waarom staan zij ’s zomers twee uur in de file naast Willemsoord en niet op het terrein, zodat zij ermee in aanraking komen en geinspireerd er door worden? Dat vraagt ook om veel meer evenementen dan er nu al plaatsvinden. De LPB-ers noemden diverse mogelijkheden om ook andere groepen te interesseren voor het gebied: een openlucht bioscoop, festivals a la Oerol, kunstenaars en musici, een skatebaan voor jongeren, meer doen met de “zorgpoot” (of zorgboot), en waarom kun je eigenlijk niet wonen op Willemsoord?
Naast het aantrekken van veel meer mensen, werd er ook gereageerd op de traditionele manier van gebiedsontwikkeling zoals die nu voor Willemsoord geldt. Als alternatief is gewezen op het Havenkwartier in Deventer. Ook in Deventer is slechts een gedeelte van het havengebied beschikbaar voor nieuwe functies, de rest is nog gewoon een economische haven. Het Masterplan voor het Havenkwartier is in 2006, dus nog voor de crisis, de prullebak ingegaan. Grote investeerders bleken onvoldoende belangstelling te hebben. Vervolgens heeft de gemeente de Deventer samenleving uitgenodigd om te komen kijken en zelf met (kleinschalige) voorstellen te komen. Dat heeft een enorme vloed van bijzondere voorstellen opgeleverd, soms in collectief verband, zoals het Theaterschip, Dok H2O en Loods 570, andere keren door particulieren.
De sturing is niet programmatisch (ofwel, welke functies komen in welke gebouwen) maar thematisch. Er zijn 5 thema’s: gewild wonen (en zelf bouwen), erfgoed als inspiratiebron, de ontdekking van de haven, werken in de stad, en vrijplaats voor ideeen. “Poor but sexy” Berlijn was daar het voorbeeld. Van de 180 initiatiefnemers zijn er nu 120 over, die kunnen realiseren mits zij een bankgarantie hebben. Alle projecten van de 1e fase worden de komende jaren uitgevoerd. Slimmigheidjes als anti-zonering in het nog op te stellen bestemmingsplan, want je komt wel wonen en werken in een havengebied, niet in een thematisch gebied!
Zou zo’n meer organische manier van gebiedsontwikkeling ook voor Willemsoord kunnen werken? Misschien is er geen sprake van een keuze maar van noodzaak. Ook in Den Helder is er onvoldoende geld voor de totale gebiedsontwikkeling (met een sluitende grondexploitatie). Maar het is natuurlijk wel de vraag of de gemeente, of de BV’s die met de gebiedontwikkeling bezig zijn, de samenleving de ruimte geeft om ook echt te gaan investeren in Willemsoord. Zo is het nautische thema prachtig als lange termijnsvisie, maar voor de korte en middellange termijn wordt er toch gekeken naar consumenten gerichte activiteiten, zoals het casino, het toekomstige theater en de restaurants.
Om aantrekkelijk te worden voor de activiteiten van de particuliere Heldenaren is een andere aanpak nodig. Willemsoord BV en Zeestad BV/NV moeten zich (re-)organiseren zodat zij de investerende inwoners van Den Helder en omstreken echt te gaan helpen. Zij gaan, net als in Deventer, de kracht van de samenleving losmaken. Dat betekent bijvoorbeeld dat er ook een kans komt om te kunnen wonen op het terrein. Voor jonge mensen, maar ook voor ouderen die nog met hart en ziel verknocht zijn aan Willemsoord: dat is nou een echte invulling van de genoemde zorgpoot. Het betekent ook dat startende ondernemers juist hier hun thuishaven hebben, en niet alleen op nautisch vlak. Of dat er veel meer gedaan wordt met duurzame energie of duurzaamheid is zijn algemeenheid, want is dat niet wat het behoud en de ontwikkeling van het gebied zelf eigenlijk betekent?
Misschien dat de ontwikkel BV’s ook wat meer gebruik kunnen maken van maatregelen in de Tussentijd, juist om het gebied op de kaart te zetten. Een boot als de SS Rotterdam is wat veel, maar er zal best een emotioneel geladen schip zijn, waar de inwoners van Den Helder trots op zijn en waar zij zich mee verbonden voelen. Dat schip komt natuurlijk op Willemsoord te liggen. Zoals Katendrecht nu laat zien, heeft dat ook nog eens een positief effect op de waarde van het omliggende vastgoed. En als het echt zo is dat 80% van de Heldenaren de ziel al op Willemsoord heeft, dan verwachten zij toch iets beters dan een casino?